Niewiele konferencji może się pochwalić tak długą tradycją jak ACM Hypertext. To tutaj, w 1989 roku w Paryżu, Tim Berners-Lee zademonstrował pierwotną wersję Internetu (“http” to w końcu hypertext transfer protocol). Tutaj prezentowane były systemy, narzędzia i metodologie, które ukształtowały interakcję człowieka z komputerem w środowisku edukacyjnym, w mediach społecznościowych, w przemyśle gier wideo i – przede wszystkim – w cyfrowym literaturoznawstwie. Każda obecność na konferencji Hypertext jest intelektualną przygodą, często przesądzającą o dalszych losach kariery badawczej czy autorskiej z tego powodu, że konferencja jest przestrzenią spotkania humanistów i informatyków, systemów komputerowych i sztuki cyfrowej, nestorów dziedziny i najmłodszych, początkujących programistów i badaczy.

W tym roku ACM Conference on Hypertext and Social Media odbyła się w Rzymie – w stylowych, osiemnastowiecznych przestrzeniach Biblioteki Herziana. W przeddzień konferencji miały miejsce towarzyszące imprezie głównej warsztaty: Human (hipertekst i interfejsy), Oasis (media społecznościowe) oraz – po raz pierwszy – LIRAI (Legal Information Retrieval meets Artificial Intelligence) i warsztaty Web Comics. Sztuczna inteligencja w popularnym, specjalistycznym i konceptualnym ujęciu towarzyszyć będzie dyskusjom od początku do końca konferencji jako kontekst wielu dyskusji o przyszłości kultury cyfrowej i kultury w ogóle.

Na rozgrzewkę do dyskusji nie trzeba było nigdy czekać: dziedziniec biblioteki Herziana, na którym spędzaliśmy przerwy kawowe i obiadowe

Już od poranka w przededniu imprezy centralne miejsce, w przenośni i dosłownie, zajęła w Rzymie wystawa Hypertext & Art: a Retrospective of Forms przygotowana przez Dene Grigar i jej zespół z Electronic Literature Lab. Celem wystawy było pokazanie dawnych i współczesnych przejawów sztuki nielinearnego, interaktywnego opowiadania. Oryginalne utwory odczytywane na oryginalnym sprzęcie zestawione zostały ze swoimi współczesnymi rekonstrukcjami i adaptacjami w przestrzeniach sieci i VR. Wyjątkowo silny nacisk kuratorka wystawy postawiła na fizyczne artefakty towarzyszące cyfrowym wydaniom hipertekstów literackich i tekstowych gier przygodowych sprzed lat. Z godziny na godzinę na wystawie pojawiało się coraz więcej eksponatów, które cierpliwie “uwalniano” z rzymskiego Urzędu Celnego (większość eksponatów musiała dotrzeć z USA). Choć oficjalnie wystawa otwarta została dopiero w środę, to spotkania, rozmowy i wspólne czytania fragmentów dawnych hipertekstów na komputerach Apple Macintosh, na iPadach i przy użyciu gogli VR toczyły się nieustannie, tworząc idealne środowisko dla refleksji nad przeszłością i dalszymi losami opowiadania w domenie cyfrowej. Wsród rozmówców znaleźli się też sami autorzy: do Rzymu przyjechał Rob Swigart, autor gry Portal (Activision, 1986) oraz hipertekstu Down Time (Eastgate Systems 1995) – utworów, które doczekały się kilku późniejszych adaptacji cyfrowych i z tej racji wyjątkowo nadających ton wystawie.

Gra Portal Roba Swigarta w swojej najbardziej spektakularnej dotąd wersji na komputery Amiga

Swigart, Grigar i jej studenci pracują obecnie nad adaptacją Down Time w środowisko wirtualnej rzeczywistości. Można było porozmawiać z Erin Sweeney, współautorką pionierskiego hipertekstu The Election of 1912 (Bernstein, Sweeney 1988), z Fransi Greyling – autorką lokacyjnej narracji dla niewidomych (Byderhand, 2016) czy z Johnem Barberem, autorem dźwiękowego hipertekstu Sound Spheres (Barber, Philbrook 2019). Z kolei Dene Grigar i piszący te słowa Mariusz Pisarski reprezentowali na wystawie serię sieciowych rekonstrukcji i adaptacji hipertekstowej literatury oraz gier IF z lat 80. i 90., które ELL Lab (a w Polsce Techsty) stworzyły w ciągu ostatnich lat. Chodzi między innymi o sieciowe edycje Victory Garden Stuarta Moulthropa, Twilight. A Symphony Michaela Joyce’a, King of Space Sary Smith, Uncle Buddy’s Phantom Funhouse Johna McDaida, Caged texts Davida Kolba, Figurski at Findhorn on Acid Richarda Holetona oraz – jeszcze przedpremierowo – We Descend Billa Bly’a. Wystawa Hypertext & Art: a Retrospective of Forms łączyła uczestników konferencji dużo silniej niż kawa i przekąski, stała się na pięć dni miejscem, w którym warto być i po którym warto się kręcić nawet bardziej niż po uroczych patiach, dziedzińcach i salach Biblioteki Herziana. Ekspozycja potwierdziła, jak ważną role w rozwoju technologii cyfrowych pełni ekspresja artystyczna. W przeciwieństwie do narzędzi i systemów, które zastępowane przez nowsze rozwiązania odchodzą, sztuka cyfrowa, jeśli o jej przetrwanie zadbamy, potrafiąc przemawiać do każdego, bez względu na kontekst technologiczny i historyczny.

Dene Grigar i Rob Swigart czekają na pierwsze wrażenia odbiorców edycji VR gry Portal

Pierwszy dzień konferencji rozpoczął się od Narrative and Hypertext, warsztatów towarzyszących konferencji już od 2011 roku, poświęconych tym razem zagadnieniom “mixed reality”. Mieszanie mediów i płaszczyzn rzeczywistości (realna, wirtualna, poszerzona) było specjalnością technologii hipertekstowych od dawna, jednak popularyzacja narzędzi pozwalających na dystrybucję wiedzy i ekspresji artystycznej w rzeczywistości mieszanej sprawia, że społeczność badaczy na nowo musi się przyjrzeć krajobrazowi, jaki wyłania się dzięki dostępności technik augmentacji i wirtualizacji. Głównym mówcą tego dnia był Tristan Weddigen dyrektor Biblioteki Herziana, który przedstawił digitalizacyjne i archiwizacyjne projekty instutucji oraz zwrot ku wizualizacji danych i graficznej reprezentacji historycznej wiedzy. Kolejną część dnia poświęcona była zagadnieniom mediów społecznościowych, takim jak fake newsy, hejt w sieci, generatywne treści pochodzące od botów i sztucznej inteligencji. Była też mowa o potencjale mediów i platform społecznościowych w niesieniu pomocy w chwilach globalnego kryzysu, takiego jak wojna na Ukrainie. Jak moderować, by nie cenzurować – jedno z pytań zadanych młodym programistom i badaczom mediów społecznościowych pozostaje wiążącym dylematem tego pola badań.

Demonstracje narzędzi, systemów, raportów i wszelkich projektów praktycznych to niezmiernie ważny, jeśli nie kluczowy, punkt programu każdej konferencji ACM Hypertext. Sesja demonstracyjna odbyła się pod koniec pierwszego dnia i musiała przebiegać aż w dwóch turach, tyle bowiem było do pokazania. Na tym swoistym markecie hipertekstowych projektów uczestnicy mieli szansę zobaczyć SPORE – maszynę do “rozbijania opowieści”, zasilany przez duże modele językowe HiperMózg, laboratorium do wykrywania fake-newsów, wirtualną wersję Wikipedii i wiele innych projektów, a także raportów meta-dyscyplinarnych, taki jak wizualizacja wszystkich konferencji ACM Hypertext przygotowana w programie Tinderbox przez Marka Andersona.

W trakcie sesji o edycjach, digitalizacjach i adaptacjach

Główny mówca kolejnego dnia konferencji, Harith Alani z Open University Milton Keynes w Wielkiej Brytanii, kontynuował refleksję nad narzędziami do analizy i refleksji nad dyskursem w mediach społecznościowych przyglądając się procesowi sprawdzania prawdziwości faktów (ang. fact-checking). Choć istnieją instytucje i narzędzia monitorujące rozprzestrzenianie się dezinformacji w sieciach społecznościowych, warto zadać pytanie: kto sprawdza prawdziwość i rzetelność tych, którzy sprawdzają fakty w dyskursie digitalnym. Jedną z odpowiedzi są specjalne odznaki, jakie przyznaje się instytucjom sprawdzającym. Istnieją też strony takie jak Misinfo Me, które pozwalają na automatyczne sprawdzenie prawdziwości konta społecznościowego czy pojedynczego wpisu. W dalszej częściej dnia kontynuowano prezentacje w ścieżce mediów społecznościowych. Odbył się także panel “Hipertekst jako metoda”, w którym sześcioro badaczy wskazywało, w jakim wymiarze hipertekst traktować można nie jako technologię, ale jako metodę, która ma szansę stwarzać synergie między różnymi dziedzinami nauk humanistycznych (historia książki, teoria literatury, translatologia) i informatycznych.

Trzeci dzień rozpoczął się wystąpieniem Jill Walker-Rettberg. Amerykańsko-norweska badaczka, której dotychczasowe wstąpienia na konferencjach ACM wyznaczyły całe kierunki i fazy badań nad literaturą cyfrową i nowymi mediami, podsumowała w Rzymie swoje refleksje nad widzeniem maszynowym (ang. machine vision), a zatem nad perspektywą, która zachęca do pytań o to, jak dany problem widziany jest przez komputer, algorytm, sztuczną inteligencję. Dzięki takiemu ujęciu, problemy “inteligencji” sztucznej inteligencji czy “ludzkiego aspektu” jej wytworów można zastąpić refleksją nad czymś dużo mniej antropocentrycznym i bardziej uniwersalnym (np. kategorią zdolności poznawczych SI). Rettberg przypomina, że wielu artystów pracujących ze sztuczną inteligencją poszukuje w jej ekspresji nie pierwiastków ludzkich, ale jakości zupełnie innej, nowej, właściwej tylko dla sztucznej inteligencji.

Jill Walker-Rettberg

W kolejnej części dnia dyskusje toczyły się w trzech tematycznych blokach: Web Reading, Hypertext Authoring, Curations and Editions. Blok pierwszy poświęcony był interaktywnym narracjom w sieci i na smartfonach, adaptacjom klasyki, interaktywnym komiksom, Tik Tokowi. Nayana Prakash zaprezentowała platformę do publikacji opowiadań Voices of Rural India, na której mieszkańcy wielu regionów subkontynentu dzielą się opowieściami o swoich wioskach i zamieszkujących je społecznościach. Teoria hipertekstu pozwoliła badaczce na ciekawe ujęcie kategorii “pisania społecznościowego”. W procesie tym biorą udział nie tylko sami autorzy, ale – dzięki nielinearnym i konfiguracyjnym aspektom portalu – czytelnicy. Marie Bizais-Lillig and Xinmin Hu przedstawiły korpus starożytnej i wczesnośredniowiecznej literatury chińskiej jako obszerny, modularny i hiperpołączony system odniesień. Pojawiła się też demonstracja automatycznej analizy i organizacji rękopisów Charlesa Pierce’a (Davide Picca i inni). W bloku tematycznym poświęconym projektom kuratorskim przedstawiono między innymi aplikację sieciową Melody (Giulia Renda), która pozwala na przedstawienie jakichkolwiek danych (z badań terenowych, historycznych bądź czysto bibliotecznych) w atrakcyjnej formie narracji wizualnej.

Ostatni dzień konferencji był dniem refleksji nad historią i teorią hipertekstu a także dniem zapowiedzi tego, co nas – badaczy, autorów, kuratorów, programistów – czeka w najbliższej przyszłości. Główny mówca tego ostatniego dnia, Aldo Gangemi, przypomniał o kognitywistycznym fundamencie refleksji nad hipertekstem, który od zawsze wskazywał przede wszystkim na to, w jaki sposób myślimy i jak komunikujemy się ze sobą. Pojawienie się nowych mediów przyczyniło się do tego, że jako struktura głęboka komunikacji i sposobów porządkowania wiedzy hipertekst stał się kołem napędzającym kulturowy dyskurs. W bloku tematycznym Reflections and Approaches Simon Rowbury w próbie historiografii hipertekstu zachęcał do promowania buntowniczych, zmarginalizowanych i nieklasycznych ujęć historii interaktywnego, nielinearnego tekstu. Mark Anderson i David Millard w nagrodzonym wystąpieniu Siedem hipertekstów wskazali na rożne sposobów spojrzenia na hipertekst: od systemu, metody czy narracji poprzez sieci stworzone nie tyle z węzłów i linków, co z ludzi i relacji między nimi. W praktycznej części panelu Claus Atzenbeck, Dene Grigar i Manolis Tzagarakis przedstawili raport z udanego eksperymentu edukacyjnego: kolaboratywnego nauczania hipertekstu na trzech różnych uczelniach (humanistycznej, informatycznej i ekonomicznej) w trzech różnych krajach.

Eelco Herder prezentuje nagrodzone artykuły

Szczególnym podsumowaniem była pożegnalna sesja, w której organizatorzy konferencji Alessio Antonini i Francesca Benatti przedstawili statystyki konferencji, podziękowali całemu sztabowi osób, dzięki którym ACM Hypertext się odbył oraz zapowiedzieli edycję przyszłoroczną. Na wydarzenie w Rzymie nadesłano 115 zgłoszeń, z których przyjętych zostało tylko 33. W tej ostrej selekcji udział brało 350 recenzentów z całego świata. Połowa zgłoszeń dotyczyła zagadnień mediów społecznościowych, jedna czwarta refleksji nad historią hipertekstu, a pozostała część – ogólnej refleksji humanistycznej. Ważne dla konferencji były jednak przede wszystkim demonstracje, interaktywne prezentacje w formie dem i plakatów, a także raporty o świeżo powstałych narzędziach autorskich i wydawniczych. Wymiar praktyczny i wdrożeniowy będzie kontynuowany i pogłębiany na kolejnych konferencjach. Konferencja następna, w roku 2024 odbędzie się nie gdzie indziej jak … w Polsce, w Poznaniu, a jej gospodarzem będzie Instytut Filologii Polskiej i Klasycznej UAM. O szczegółach usłyszymy już wkrótce!