Zwięzła prezentacja publikacji na temat sztuki nowych mediów w ciągu ostatnich lat wymaga znajomości projektów instytucji zainteresowanych rozwojem krytycznego podejścia do mediów i technologii w sztuce oraz kulturze (po roku 2000 były to przede wszystkim ośrodki edukacyjne) oraz pozainstytucjonalnej działalności kulturalnej, czyli prac poszczególnych artystów z różnych dziedzin sztuki. Moje niemal piętnastoletnie doświadczenie w branży współczesnej kultury, obok znajomości krajowych i zagranicznych źródeł oraz projektów z ostatnich lat, stanowi dobrą podstawę dla takiego podsumowania, choć problematyka nowych mediów w ujęciu teoretycznym, historycznym czy interdyscyplinarnym stanowi oczywiście interesujące pole do bardziej rozległych poszukiwań i szerszego spojrzenia teoretycznego.

Dyskurs akademicki tradycyjnie realizuje się w projektach badawczych i programach nauczania szkół wyższych, których wyrazem są publikacje, konferencje naukowe, koncepcje i sylabusy. Tematyka nowych mediów także na Słowacji pojawia się już w obrębie tych struktur, jednakże ogromną rolę odgrywa wciąż przestrzeń pozaakademicka – festiwale, eksperymentalne formy badań i prezentacji, sfera archiwizacji, archeologia mediów itp. Możliwe wręcz, że w tej perspektywie najważniejszą funkcję spełnia działalność określana w latach 90. XX wieku mianem teorii wernakularnej, czyli dyskusja w obrębie różnych nieformalnych środowisk. Celem niniejszego tekstu jest prezentacja słowackich i czeskich tekstów specjalistycznych opublikowanych po roku 2000. Poniżej przedstawię przegląd publikacji książkowych – antologii (przekładów i tekstów oryginalnych), prac skupionych na konkretnym problemie lub lokalnym kontekście oraz katalogów i monografii. Wspomniane zostaną również czasopisma i autorzy artykułów specjalistycznych, którzy wyników swoich badań nie opublikowali jeszcze w formie książkowej, ale ich praca wpłynęła na dyskusję wokół sztuki nowych mediów, oraz odnośniki do cyfrowych archiwów i baz danych¹.

Publikacje książkowe, wydane we wzmiankowanym okresie na Słowacji i w Czechach, były niemal wyłącznie publikacjami akademickimi, sygnowanymi przeważnie przez sekcje badawcze i wydawnictwa szkół wyższych lub akademii nauk, często w ramach krajowych i międzynarodowych programów badawczych. Ambicje wydawnicze podmiotów niezależnych najczęściej kończyły się fiaskiem z uwagi na ograniczenia organizacyjne i projektowe². Niemal każda udana inicjatywa była uzależniona od zaangażowania pracowników wspomnianych instytucji.

Na Słowacji najaktywniejszymi instytucjami w tym obszarze były zainteresowane rozwojem innowacyjnych dyscyplin badawczych: Wydział Sztuk Pięknych na Akademii Sztuk w Bańskiej Bystrzycy oraz Akademia Sztuk Pięknych (VŠVU) w Bratysławie. Należy jednak pamiętać, że w porównaniu do światowych tendencji udział tych dyscyplin wciąż jest marginalizowany, zwłaszcza w obrębie VŠVU. Badania w Bańskiej Bystrzycy opierają się głównie na działalności dydaktycznej i zaangażowaniu Michala Murina – artysty, teoretyka i wykładowcy, który już od lat 90., oprócz działalności popularyzatorskiej i pracy pedagogicznej inicjuje projekty wydawnicze. Murin jest pomysłodawcą i współredaktorem antologii tekstów teoretycznych Od analógového k digitálnemu... Nové pohľady na nové médiá v audiovizuálnom veku ³ (Od nośników analogowych do cyfrowych. Nowe spojrzenie na nowe media w wieku audiowizualności), wydanej w 2010 roku, w której wspólnie z filozofem i teoretykiem Jozefem Ceresem zebrał tłumaczenia szkiców krytycznych autorstwa zagranicznych artystów i teoretyków na temat różnych form interaktywności i wirtualności, ze szczególnym uwzględnieniem procesu przemiany kultury wizualnej w audiowizualną "sonoryzację sztuki światowej" ⁴.

W ramach swojej działalności akademickiej Michal Murin wspiera również prace badawcze Kataríny Rusnákovej, która kieruje Katedrą Teorii i Historii Sztuk Pięknych na Akademii Sztuk w Bańskiej Bystrzycy. Rusnákova, teoretyczka i historyczka sztuki, sztuką nowych mediów zajmuje się zawodowo od lat 90., kiedy interesowała się (początkowo jako kuratorka i organizatorka) przede wszystkim video artem i sztuką intermedialną. Jej najnowszą publikacją jest książka Rozšírené spôsoby diváckej recepcie digitálneho umenia ⁵ (Rozszerzone sposoby percepcji sztuki cyfrowej), mająca charakter propedeutycznego wprowadzenia do dalszych prac badawczych studentów. Dwie dotychczas najważniejsze prace Rusnákovej to obszerne monografie: História a teória mediálneho umenia na Slovensku ⁶ (Historia i teoria sztuki nowych mediów na Słowacji) z 2006 roku oraz V toku pohyblivých obrazov. Antológia textov o elektronickom a digitálnom umení v kontexte vizuálnej kultúry ⁷ (W toku ruchomych obrazów. Antologia tekstów o sztuce cyfrowej i elektronicznej w kontekście kultury wizualnej) z roku 2005. Publikację tych prac umożliwiło Centrum Badawcze na VŠVU w Bratysławie, które wciąż rozwija tę sferę badań, także w ramach projektów na poszczególnych katedrach. Antologia V toku pohyblivých obrazov zawiera wybór tłumaczeń i wstęp redaktorki, wyjaśniający terminologię i wprowadzający w historię sztuki nowych mediów na podstawie zagranicznej literatury przedmiotu.

Należy jednak zaznaczyć, że nasze instytucje naukowe nie przejawiły jak dotąd zainteresowania teoretyczno-koncepcyjnym opracowaniem kultury nowych mediów. Wydział Filozofii Uniwersytetu Komeńskiego (UK) w badaniach tych reprezentuje grupa młodych pracowników z różnych ośrodków, jak np. Zuzana Husárová, specjalizująca się w literaturze elektronicznej wykładowczyni na Wydziale Pedagogicznym UK (oraz na Uniwersytecie Masaryka w Brnie) oraz współredaktorka publikacji na temat literatury elektronicznej w Europie Środkowej ⁸, czy Andrej Chudy, prowadzący w ramach tej samej katedry zajęcia ze wstępu do sztuki nowych mediów. Przy tej okazji wspomnieć należy również o pracach badawczych studentów i doktorantów, które w początkowej fazie rozwoju dyscypliny stanowią istotny wkład do dyskusji. W ostatnim czasie rozprawy poświęcone kulturze nowych mediów pojawiają się również na tradycyjnych kierunkach studiów, natomiast wśród prac dyplomowych studentów kierunków artystycznych stanowią one wyjątek ⁹. Wśród nich wyróżnia się zwłaszcza praca doktorska powstała na Słowackiej Akademii Nauk, Písanie v interaktívnych médiách. Digitálna fikcia ¹⁰ (Pisanie w mediach interaktywnych. Fikcja cyfrowa), autorstwa wspomnianej Zuzany Husárovej.

W Czechach najważniejszym ośrodkiem sztuki nowych mediów jest Brno. Tutaj również omawiana dyscyplina rozwija się dzięki współpracy różnych instytucji naukowych. Na Wydziale Sztuk Pięknych tutejszej Politechniki (VUT) podjęto próbę połączenia tych rozproszonych wysiłków ¹¹ , ale pod względem potencjału badawczego i teoretyczno-krytycznego najważniejszą rolę odgrywają studia z teorii mediów interaktywnych na Wydziale Filozofii Uniwersytetu Masaryka. Pod opieką teoretyczki Jany Horákovej na kierunku tym kształci się specjalistów w zakresie "historii i teorii sztuki nowych mediów cyfrowych w szerszym kontekście cyberkultury, kultury wizualnej i współczesnej estetyki" ¹². Wraz z ukończeniem studiów przez pierwszych absolwentów tego kierunku nastąpił prawdziwy wysyp prac dyplomowych stanowiących cenne źródło informacji ¹³. Jana Horáková od dłuższego czasu zajmuje się sztuką robotyczną i fenomenem robota w kulturze. Problematyce tej poświęciła opublikowaną pracę habilitacyjną Robot jako robot ¹⁴. W 2011 roku, wraz z zespołem pracowników uczelni, przygotowała do druku antologię Umění a nová média ¹⁵ (Sztuka i nowe media), zawierającą głównie teksty czeskich autorów. Pojawienie się zbioru tekstów autorów krajowych było wydarzeniem przełomowym – świadczyło o tym, że teoria i praktyka badawcza skupiona na tematyce nowych mediów może wykroczyć poza poziom popularyzacji i publicystyki (typowy dla pierwszego etapu rozwoju dyscypliny).

Do grupy tych antologii należy także zbiór przekładów Kapitoly z dějin a teorie médií (Szkice z historii i teorii mediów) ¹⁶, zredagowany przez Tomáša Dvořáka i wydany w 2010 roku przez Akademię Sztuk Pięknych w Pradze. Zamieszczone tam teksty publikowane były w latach 2002-2008 w czasopiśmie "Teorie vědy" (wydawanym przez Zakład Badań nad Nauką, Techniką i Społeczeństwem przy Instytucie Filozofii czeskiej Akademii Nauk). Wybór podzielono na rozdziały, które wyrażają współczesną i wciąż aktualną potrzebę stworzenia przejrzystej struktury fenomenów związanych z teorią i historią mediów (Stare i nowe media; Media, społeczeństwo, kultura; Archeologia mediów, Media i zarządzanie). Autor, zawodowo zajmujący się również filozofią, w 2009 roku opublikował także pracę pt. Sběrné suroviny. Texty, obrazy a zvuky nedávné minulosti (Surowce wtórne. Teksty, obrazy i dźwięki z niedawnej przeszłości), poświęconą historii nowych mediów (do XVIII wieku włącznie) ¹⁷. Wśród wybranych czeskich publikacji należy pamiętać także o dwóch książkach wydanych przez Akademię Muzyczną w Pradze: monografii, opartej głównie na badaniach terenowych, pt. Steina a Woody Vasulkovi: Dialog s démony nástrojů ¹⁸(Steina i Woody Vašulkovie: Dialog z demonami narzędzi), autorstwa teoretyczki Lenky Dolanovej, oraz antologii Zvukem do hlavy. Sondy do současné audiokultury (Dźwiękiem w głowę. Sondowanie współczesnej audiokultury), w której znalazły się teksty czeskich i słowackich autorów ¹⁹. W sferze publikacji książkowych warto wspomnieć także o haśle "nowe media" w słowniku Miloša Štofka z roku 2007.²⁰

Do ważnych źródeł informacji o aktualnej refleksji teoretycznej, scenie artystycznej czy historii sztuki medialnej należą katalogi festiwali ²¹, zbiory pokonferencyjne i monografie artystów. Na Słowacji opublikowano np. monografie Miroslava Nicza (2010) i Petra Rónaia (2012), a także dokumentację festiwalu Transart Communication. Największy wpływ na dalszy rozwój dyscypliny mają jednak wspomniane antologie, będące przeglądem współczesnych zagadnień z perspektywy różnych autorów, przy czym najważniejszą rolę odgrywa w nich osoba redaktora prowadzącego. W okresie pierwszych antologii, wydanych w środowisku akademickim, widać wyraźnie, że badania wokół sztuki nowych mediów stale się rozwijają, stając się niezbywalną częścią szerszego dyskursu o sztuce i przekraczając granicę marginalnej subkultury. Zbiory te odsłaniają również ukrytą dynamikę badań instytucjonalnych oraz potrzebę intensyfikacji studiów nad lokalną historią, a także kontekstualizacji. Biorąc pod uwagę ich różne aspekty – aktualność, specjalistyczny profil, przejrzystość, użyteczność, spójność czy eksperymentalność – łatwo zauważyć, że ich głównym celem, podkreślanym zresztą przez redaktorów, jest edukacja – powstają one bowiem po to, by wesprzeć dydaktykę akademicką. Wybór tekstów zagranicznych autorów służy wprowadzeniu tematów i terminologii nie posiadających swoich odpowiedników w naszym środowisku. Dlatego redaktorzy sięgają przede wszystkim po uznanych specjalistów z branży, z którymi zetknęli się przy studiowaniu literatury przedmiotu. Aktualność zagadnień nie odgrywa zatem najważniejszej roli – w tej fazie rozwoju dyscypliny każdy głos w dyskusji jest wartościowy. Najcenniejsze są oczywiście badania prowadzone przez tutejszych autorów i próby opisu krajowej sztuki nowych mediów na tle dokonań światowych, z czym mamy do czynienia np. w zbiorze Umění a nová média. Pod względem struktury docenić należy również antologię Kapitoly z dějin a teorie nových médií, która podkreśla konieczność erudycji redaktorów – niezbędnej dla uzyskania efektu spójności publikacji.

Od ubiegłego roku zaczyna się pojawiać coraz więcej antologii poświęconych, w całości lub częściowo, sztuce nowych mediów. Rozpoczyna się faza dyskusji oraz proces specjalizacji (najnowsza ze wspomnianych antologii – Od analógového k digitálnemu... – skupia się na fenomenie "sonoryzacji". W działalność naukową, edytorską i wydawniczą zaczynają włączać się coraz młodsi badacze, którzy "nie muszą" już mieć na względzie przede wszystkim "użyteczności", dlatego preferują kontrowersyjne ujęcie tematu, szukają nowych kontekstów i angażują się w dyskusję.

Ważnym czynnikiem kształtującym pole tych dyskusji są czasopisma specjalistyczne. Na Słowacji już od lat 90. teksty związane z tematyką nowych mediów publikowało czasopismo "Profil" – oprócz przekładów znalazło się w nim także miejsce na artykuły Martina Šperka o sztuce komputerowej, czy przegląd aktualnych zjawisk prowadzony przez Michala Murina ²² . Na przełomie dziesięcioleci redakcja zareagowała na rozwój sztuki nowych mediów przygotowując, pod redakcją Michala Murina, monograficzny numer czasopisma (4/2000), który był pierwszym szerzej dostępnym zbiorem materiałów na temat omawianych zjawisk na terenie Słowacji. Numer ten znacząco wpłynął na poziom wiedzy o słowackich dokonaniach w tym obszarze, przetarł ścieżkę tematyce nowych mediów w sztuce i stworzył przestrzeń dla kolejnych pokoleń artystów i kuratorów. Od 2000 roku ważnym źródłem informacji o światowych i krajowych zjawiskach w sztuce nowych mediów jest czasopismo "3/4". Redaktorzy, wywodzący się ze stowarzyszenia Atrakt Art (Slavomír Krekovič, Oliver Rehák, Zuzana Duchová, Barbora Šedivá, Dušan Barok i inni), propozycjami tematów inspirowali środowisko do dyskusji i w ciągu dwunastu lat opracowali stosunkowo szerokizakres zjawisk w kulturze niezależnej. Najnowszy numer, poświęcony projektowi REMAKE: REthinking Media Arts in C(K)ollaborative Environments, zawiera wywiady z osobistościami świata sztuki nowomedialnej ²³.

W Czechach sztuką nowych mediów w szerszym kontekście współczesnej kultury zajmują się czasopisma "A2" i "Literární noviny". Do grupy autorów, którzy dotychczas nie wydali jeszcze książki, choć poświęcają się badaniom, popularyzacji lub krytyce sztuki nowych mediów (obok pracy kuratorskiej lub pedagogicznej), należą w Czechach: artysta i teoretyk Miloš Vojtěchovský, teoretycy i filozofowie Denisa Kera i Palo Fabuš, a na Słowacji: Slavomír Krekovič, Dušan Barok, Barbora Šedivá, autorka niniejszego artykułu oraz wielu innych. Miloš Vojtěchovský jest ponadto organizatorem i inicjatorem Instytutu Intermediów – międzywydziałowego projektu Politechniki i Akademii Muzycznej w Pradze. Archiwum tekstów jego autorstwa znajduje się na stronie: http://makulatura.posterous.com.

Ważnym źródłem badań i teorii nowych mediów są media cyfrowe: internetowe bazy danych, archiwa dzieł, serwisy naukowe, czasopisma sieciowe (e-ziny, magazyny) oraz używane jeszcze około roku 2000 nośniki optyczne, jak choćby kolekcja dwunastu płyt DVD wydana przez Michala Murina pod szyldem Akademii Sztuk w Bańskiej Bystrzycy w serii DigiVAF(ex) Press – obszerna baza nagrań z otwartego festiwalu sztuki cyfrowej VIDEO AUDIO FESTIVAL, imprezy organizowanej na Wydziale Sztuk Pięknych w latach 2004-2010 ²⁴. Wydział ten prowadzi również projekt IDM.NET.DATA – bazę prac studentów Atelier Mediów Cyfrowych i Atelier Intermediów oraz portal dyskusyjny powstały w 2007 roku. Baza zawiera ponad 1000 prac, jest też znaczącym źródłem informacji o najmłodszym pokoleniu artystów zaczynających profesjonalną karierę ²⁵. Od 2011 roku w sieci ukazuje się czeski "Ezin TIM" – specjalistyczny periodyk studentów teorii mediów interaktywnych, wydawany przez Instytut Muzykologii Uniwersytetu Masaryka pod kierunkiem Jany Horákovej i Zuzany Kobíkovej. Portal ma ambicję stać się nie tylko platformą prezentacji prac, ale i przestrzenią dyskusji studentów i społeczności badaczy.

Z internetowych zasobów warto także wspomnieć o archiwum sztuki akustycznej www.radioart.sk, kierowanym przez Juraja Ďuriša, dyrektora Eksperymentalnego Studia Słowackiego Radia. Obecnie baza ta jest nieaktywna z powodu restrukturalizacji Słowackiego Radia. Archiwum jednak nadal istnieje i czeka na swój powrót do sieci ²⁶. Ponadto Słowackie Radio prowadzi także dwa cykle audycji poświęconych terminologii oraz tematyce sztuki i kultury cyfrowej – Słownik sztuk pięknych, z serią wykładów o sztuce cyfrowej (Michal Murin), oraz Konjunkcie Zuzany Husárovej, z wywiadami na temat poszczególnych zjawisk w sztuce nowych mediów ²⁷.

Na koniec chciałabym wspomnieć o projekcie Monoskop , będącym otwartym odpowiednikiem archiwum sztuki nowomedialnej w rodzaju znanego na całym świecie serwisu MediaArtNet. Portal został założony przez Dušana Baroka, który pierwszą jego wersję uruchomił w roku 2004 na bazie własnych badań kultury nowomedialnej w Europie Środkowej i Wschodniej ³⁰. Potencjał tego portalu wynika nie tylko ze skupienia się na sztuce nowych mediów w kontekście naszego regionu, ale również z jego formy – kolejne artykuły są dodawane w systemie wiki przez jego użytkowników. Z działalnością Monoskopu Barok stopniowo łączy badania terenowe – obecnie publikuje serię wywiadów z różnymi osobistościami sztuki nowych mediów (Monoskop Talks) oraz zaczyna tworzenie archiwum sztuki nowomedialnej z dzieł i materiałów zebranych w okresie swoich badań. Sądzę, że projekt ma aktualnie największe szanse, by stać się równoprawnym uczestnikiem dyskusji na scenie międzynarodowej (jako źródło informacji), co odróżnia go od innych serwisów skupionych na edukacji, lokalnej debacie, kształceniu tutejszej publiczności i przyszłych specjalistów.

Redakcja i korekta: Aneta Osuch