Andrzej Pająk
Islamskie ogrody i barokowe teksty-maszyny
Porady dla hipertekstowych ogrodników
Brama Słów
Kratki, piramidy, koła: formy carmina figurata
Poezja wizualna wykorzystuje w baroku bardzo silnie formy poezji kunsztownej, czyli tej która wymagała nie tylko odmiennego podejścia twórcy, ale też zaangażowania czytelnika. Piotr Rypson wymienia tutaj akrostychy (i pochodne), tautogramy, palindromy (w tej grupie gra słowna toczy się na poziomie układu słów); anagramy, wiersze proteuszowe (permutacje liter i wyrazów), chronostychy i wiersze kabalistyczne (gra tekstu z liczbami, numerologia).
Figury Poezji Kunsztownej
Wszystkie poniższe -stychy oznaczają różne formy intekstów, czyli wersów wpisanych (versus intextus) w główny utwór, który mógł przybierać bardzo różnorodne formy. Można by je w przypadku poezji wizualnej przyrównać do układania kolorowych kształtów z kwiatów tego samego gatunku, w wytyczonej geometryczną formą przestrzeni ogrodu. Metafora jest może trochę na siłę, ale poprzez złocenia i kolorowanie istotnych np. dla akrostychów liter starano uzyskiwać się dość podobny efekt. Akrostychy i im podobne. znaleźć można w bardzo wielu utworach barokowych, ale popularne były także w starożytności, znajdziemy je też choćby w Biblii czy Alicji po drugiej stronie lustra.
Akrostych i jego odmiany
Akrostych — Tutaj najczęściej pierwsze litery wersów układają się w nowe słowa.
Przykład absurdalny:
To kolejny
Element
Komunikowania
Sensu
Tekstu
Telestych — przeciwieństwo akrostychu
Mezostych — nowy sens powstaje poprzez wyróżnienie (czy też tylko użycie, bez jego wskazywania ) środkowej litery we wewnątrz słowa czy wersu, tak że w pionie układają się nowe słowa. Innym przykładem może być poziomy intekst w poziomym ze swej natury wersie.
Przykład absurdalny:
Testy księgi tylko nocą, tylko.
Chronostych — tutaj wyróżnione lub wymagające zauważenia są cyfry rzymskie oznaczające datę lub, bardzie współcześnie, literowe skróty nazw miesięcy czy dni tygodnia.
Przykład absurdalny:
Ponton jest w środku niezwykły
Abecadariusz — pierwsze litery wersów układają się w kolejne litery alfabetu
Tautogram
Wiersz, w którym każdy wers zaczyna się od tej samej litery np. pochwała łysych mnicha Hucbalda z IX/X w., gdzie słowa rozpoczynają się od C.
Kwadrat Magiczny
Najbardziej znanym przykładem kwadratu magicznego jest poniższy kwadrat sator, który wspominany był już przez Pliniusza Starszego. Zawiera wpisane słowa: Sator arepo tenet opera rotas. Bez względu jak czytamy (w kierunku prawo-lewo, dół-góra mamy do czynienia z palindromem) otrzymujemy zawsze poniższe słowa:
Carmen cancellatum
Wiersze kratkowane, będące wynalazkiem Optacjana Poryfyriusza najczęściej przybierały postać prostokąta o regularnych kształtach. W jego wnętrzu zawarte były akro-, tele-, mezostychy. Jak pisze Piotr Rypson [Rypson 2002, s.16] litery akrostychów, wpisane w tekst zasadniczy, tworzyły autonomicznych sens, pozostając jednocześnie treścią pierwszego utworu [głównego]. Oprócz kolejnego poziomu sensu te wplecione teksty mogły dodatkowo układać się w różne figury (np. krzyża, koła czy nawet okrętu) co jeszcze bardzie piętrzyło, a z pewnością poszerzało, znaczenie całości.
Imago poem
Hraban Maur wykorzystuje obrys prostokąta, w który wpisuje główny tekst. W jego obrębie pojawiają się inteksty już nie w formie akro- czy telestychów, ale są to pełne figury, jak np. głowa cesarza. Nowatorska forma łączy przy tym utwór słowny z miniaturami malarskimi.
Wiersz proteuszowy
Pojęcie wiersza Proteuszowego wzięło się z poetyki Poetices Libri Septem Juliusa Cesara Scaligera (1561 r.). Jest to pierwsze dzieło, gdzie zostaje omówiona poezja wizualna. Jego autor zauważył, że w wierszach Simiasza z Rodos występował nieregularny sposób czytania (naprzemiennie). Jednak najciekawsze jest przedstawienie wiersza proteuszowego, który swą nazwę zawdzięcza następującemu wersowi: Perfide sperasti divos te fallere Proteu
Wiersz proteuszowy
Proteusz polegał na tym, że wyrazy z jednego wersu były zamieniane miejscami i przenoszone do następnej linii bez utraty znaczenia ani naruszania zasad gramatyki. Za jedno z największych dzieł tego typu uważa się Pietatis Thaumata Eryciusa Putaneusa (1617), gdzie przepisał on aż 1022 razy linię z Epigrammatum Bernarda Bauhuisa.
Wiersz przestrzenno - liniowy
Wiersz przestrzenno liniowy właściwie zastępuje utwory kratkowane w okresie od końca X w do końca XIV w. Są to utwory znacznie prostsze od strony wizualnej od carmina cancellata. Tutaj zarys kształtu jest wyznaczany przez ułożone odpowiednio wersy, ale sama geometryczna forma nie jest już wypełniana tekstem. Ich pojawienie Urlich Ernst wiąże z odkryciem w renesansie Antologii Malagera i innych dzieł greckich, które trafiły do Europy Zachodniej wraz z uchodźcami z Bizancjum w 1450 r. [Rypson, 49]
Jednymi z pierwszych przykładów mogą być utwory w kształcie koła. W tę formę wpisują swoje utwory Uffing z Werden (X w.), a później Piotr Abelard (XI/XII w.). Abelard z wersów tworzy szprychy i obwody dwóch kół, na styku których pojawia się zawsze litera O (na początku, w środku i na końcu wersów-szprych). Jednak i tutaj mimo nie tak bogatej formy, obok podstawowego tekstu i kształtu pojawiały się również inne gry słowne. Przykładami mogą być utwory Waśniowskiego w zbiorku Wielkiego Boga wielkiej Matki ogrodek [Waśnowski, 1].
Kunsztowna strona tytułowa zbioru Wielkiego Boga Wielkiej Matki ogródek
Carmen Infinitum
Niekończąca się carmen infinitum wywodzi się od utworów permutacyjnych, które szczególnie popularne były na półwyspie Iberyjskim. Najczęściej wzorowane były na średniowiecznych maszynynach permutacyjnych Rajmunda Llulla i składały się z koncentrycznych kół zawierających słowa, które można było dowolnie odczytywać, zachowując jednak kolejność następujących po sobie kół.
Tutaj, podobnie jak i w innych utworach permutacyjnych, Od tego typu wierszy pochodzi carmina quadrata, gdzie poszczególne słowa wpisywane były jakby w arkusz szachownicy, po której można było się poruszać i odczytywać kolejne słowa.
Wiersz labiryntowy
Wiersz przybierający postać labiryntu to jedna z podstawowych form poezji wizualnej, a jego tradycja sięga starożytności. W baroku można było spotkać wiele odmian tego wiersza, jak np. cubusy, labirynty tautogramowe czy labirynty słowne. Cubus polegał na tym, że zdanie przewijało się o jedną literę, co każdy wiersz. Cubus progresywny opierał się na tego typu schemacie:
Inną formą był cubus romboidalny, który można by rozpisać w te sposób:
cubus romboidalny
Jednak z punktu widzenia ergodyczności najciekawsze były labirynty słowne, szczególnie popularne na Półwyspie Iberyjskim (!), których warianty bazowały na popularnych wtedy zasadach permutacji.
Insygnia i architektura
Dużą grupę barokowych utworów stanowił wiersze układające się w kształty insygniów liturgicznych, herbów oraz form architektonicznych. Dlatego też nie powinny dziwić wiersze-ołtarze, kielichy, chorągwie, piramidy, kolumny, czy nawet budynki. W przypadku tych różnorodnych form zmieniało się przeznaczenie utworów, ich odbiorca, ale zasób środków przez nie wykorzystywanych był podobny.