Opracowaniem, które w interesujący sposób analizuje utwory złożone z tekstów podzielonych i nieliniowych jest książka The Aesthetics of Visual Poetry 1914-1928 Willarda Bohna (wydana po raz pierwszy w 1986 roku), dotycząca poezji wizualnej. Bohn zadaje pytanie o stosunek obrazu do tekstu oraz o zależności między poszczególnymi obrazami i między poszczególnymi tekstami w ramach wiersza, a więc właśnie o możliwość wypełnienia wyrw znaczeniowych, dzielących utwór na kawałki. Najważniejszym punktem odniesienia dla Bohna jest poezja Apollinaire'a, o której sam autor pisał Relacje między rysunkami zestawionymi w jednym moim wierszu są tak samo ekspresywne, jak słowa, z których te wiersze się składają. I przynajmniej to, jak sądzę, jest nowym wynalazkiem" 1. Jednak rysunki te, w przeciwieństwie do leksji hipertekstowych, są dostępne symultanicznie, na jednej płaszczyźnie.
Na przykładzie poezji futurystów Bohn pokazuje ogólne uwarunkowania lektury poezji wizualnej2. Otóż czytelnik najpierw ogrania wzrokiem całość utworu, a potem dopiero przechodzi do poszczególnych słów i fragmentów tekstu, które przyciągną jego uwagę. O kolejności czytania w dużej mierze decydują kody kulturowe, np. lektura od góry do dołu i od lewej do prawej, lektura największych lub najwyraźniejszych elementów w pierwszej kolejności, prawoskrętna lektura elementów koła. Jest to pierwsze ważne z punktu widzenia cybertekstu ustalenie Bohna. Zostało ono potwierdzone przez badaczy hipertekstu, którzy obserwowali strategie czytelników: okazało się, że początkowo celem lektury jest na ogół zrozumienie struktury hipertekstu i sformułowanie pewnych prawidłowości. Dopiero na tej podstawie prowadzona jest dalsza interakcja nastawiona na eksplorację nowych przestrzeni. Bohn sprowadza proces ogólnego oglądu przede wszystkim do odnalezienia konwencji, organizujących strukturę tekstową jako całość, oraz orientacji w płaszczyźnie semantycznej. W przypadku cybertekstu kluczowe jest natomiast zrozumienie zasad działania znaków, zarówno w ich aspekcie mechanicznym, jak i semantycznym.
W hipertekście mamy do czynienia z dwoma aspektami znaku: znaczeniem i działaniem. W poezji wizualnej również występuje znak złożony z dwóch elementów: tekstowego i graficznego. Według Bohna znak werbalny jako całość stanowi jednocześnie signifiant znaku wizualnego (Bohn powołuje się na ideę podwójnego znaku, wprowadzona przez Rolanda Barthesa, w Mythologies) 3. Trudno się jednak zgodzić z tą tezą, ponieważ – inaczej niż w przykładach Barthesa - znak wizualny w poezji nie zawsze wymaga pełni znaku werbalnego, by zostać właściwie odczytany. Z łatwością można się przekonać, że znajomość języka francuskiego wcale nie jest konieczna do odcyfrowania niektórych wizualnych znaków Apollinaire'a, takich jak palma w „A Lou, hommage respectueusement passionne” 4.
W poezji wizualnej, podobnie jak w cybertekście, dwa oblicza znaku wynikają z wykorzystania dwóch różnych aspektów tego samego tworzywa. Z werbalnego punktu widzenia ważna jest kolejność liter w stosunku do siebie nawzajem, natomiast z punktu widzenia obrazu istotne są kształt i rozmiar pola tekstowego, relacja pomiędzy przestrzenią zapisaną i niezapisaną. Powstaje w ten sposób podwójne signifiant, nierozerwalnie splatające słowny i obrazowy komponent znaku. Zarówno jednak tekst, jak i obraz, rozpatrywane osobno, mogą mieć swoje odrębne znaczenie, choć czasem zbyt wieloznaczne lub abstrakcyjne, by dało się je jednoznacznie określić. Te dwa znaczenia, podobnie jak działanie i znaczenie w cybertekście, stanowią dla siebie nawzajem kontekst, toteż podlegają uspójnieniu. O ile jest to możliwe, powstaje w ten sposób wspólne, złożone znaczenie całości. Jest ono wynikiem mediacji między znakiem werbalnym i wizualnym. Diagram Bohna, przedstawiający budowę złożonego znaku w poezji wizualnej, powinien zatem wyglądać następująco5 :
JĘZYK |
OBRAZ |
|
|---|---|---|
| TWORZYWO | litery na przestrzeni kartki | |
| ZNACZĄCE | kolejność | wygląd i rozmieszczenie |
| ZNACZONE I | znaczenie słów | znaczenie obrazu |
| ZNACZONE II | znaczenie złożonego znaku werbalno-wizualnego | |
Przedstawiona w tej samej konwencji budowa znaku w cybertekście (np. powieści hipertekstowej czy grze komputerowej), wyglądać będzie następująco:
JĘZYK |
MECHANIZM |
|
|---|---|---|
| TWORZYWO | słowa, z których niektóre są łączami lub poleceniami | |
| ZNACZĄCE | kolejność | działanie |
| ZNACZONE I | znaczenie słów | funkcja łącza lub polecenia |
| ZNACZONE II | znaczenie złożonego znaku cybertekstowego | |